1) Teymurilər dönəmində, xüsusən də Sultan Hüseyn Bayqara və vəziri Əlişir Nəvainin zamanında Novruz bayramı günlərində Teymurilər səltənətinin hər yerindən insanlar həzrəti Əlinin məzarının olduğu yer kimi tanınan Məzari – Şərifə gələrdilər. Adətən camaat bu günlərdə öz toy mərasimlərini Məzari – Şərifin yanında qeyd edərmişlər. Həmin dövrdə Heratın ətrafında çox sayda mədrəsələr açılmışdı. Belə mədrəsələrdən biri də Heratın şimalındakı Sərhədire məhəlləsində, “Molla Hüseyn Vaiz Kaşifi” ziyarətgahı yaxınlığında təsis olunmuşdu. Bu mədrəsənin tələbələrdən biri olan Molla Məhəmmədcan hər gün Sərhədire məhəlləsində yerləşən “Molla Əbdürrəhman Cami” ziyarətinin yaxınlığındakı “Qələmfərkə” bulağına gedərək “Sərf və Nəhv” elmini mütaliə edər, bulağın yanında dincələr və sonra ibadət edərdi..

Günlərin bir günü Sərhədire məhəlləsinin qızları gəzinti və əyləncə üçün həmin bulağın yanına gəlirlər. Qızların içərisində saray əyanlarından birinin qızı olan Ayişə də orada idi. Qəfildən güclü külək əsir və Aişənin baş örtüyünü onlardan biraz kənarda uzanan Molla Məhəmmədcanın sinəsi üstünə atır. Baş örtüyünün arxasınca gedən Ayişə Molla Məhəmmədcan ilə qarşılaşır və ilk görüşdən hər ikisi bir – birinə aşiq olurlar. O gündən sonra hər iki aşiq dostlarının köməyi ilə gizli şəkildə “Qələmfər” bulağında görüşməyə başlayır. Ayişə və Molla Məhəmmədcanın məhəbbəti dillərə düşür və məsələ o yerə yetişir ki, xəbər Aişənin atasının qulağına çatır.

Bu hekayəni eşidən atası Aişəni evdən çölə çıxmağa qoymur və onu öz məşuqunu görməkdən məhrum edir. Molla Məhəmmədcan da “Sərf və Nəhv” elmini öyrənməyi buraxır və günbəgün eşq iztirabından halı pisləşir. Günlərin bir günü Aişə atasının gözündən yayınaraq qızlarla birlikdə bulaq başına gəlir və kədərli bir səslə bu nəğməni oxumağa başlayır.

Biya ke berim be məzar Molla Məhəmmədcan
Seyle qole Lalezar va va delbər can

(Gəl gedək hərəmə Molla Məhəmmədcan
Laləzar çiçəklərinin seyrinə Molla Məhəmmədcan)

Bu zaman vəzir Əlişir Nəvai öz dəstəsi ilə birlikdə bulağın yanından keçərkən Aişənin dərdli nəğməsini eşidir. Dərhal durub şeiri dinləməyə başlayır. Ağıllı vəzir olan Əlişir Nəvai bu səsin arxasında hansısa bir ağrının, kədərin olduğunu başa düşür. Aişəyə tərəf gəlib mülayim və mehribanlıqla dərdini soruşur. Aişə olub – keçən hadisələri, sevgilisinin Nəvainin dərs dediyi mədrəsədə tələbə olduğunu əmirə nəql edir. Bu hadisədən sonra Əmir Aişənin atasının evinə qonaq gedir və Aişəni Molla Məhəmmədcana istəyir. Aişənin atası vəzir Nəvaini ehtiramla qarşılayır və bu hörmətli şəxsin təklifinə razı olduğunu bildirir. Bundan sonra iki aşiq bir – birinə qovuşur və Məzari – Şərifə ziyarətə gedib nəzir bağlayıb, dualar edərək orada izdivac edirlər “.

2) Bu dastan yavaş-yavaş Herat şəhərindən digər şəhərlərə, ölkələrə yayılır və müxtəlif məclislərdə, yığıncaqlarda oxunmağa başlayır. Sonralar, bu musiqi Əfqanıstanın milli kimliyini formalaşdıran mühüm bir hissəsini təşkil etdi.

Bu məşhur musiqi əfqanıstanlı və qeyri-əfqanıstanlılar tərəfindən dəfələrlə ifa edildi. İlk dəfə olaraq mərhum ustad Qulam Hüseyn bu ifanı 90 il əvvəl Bombey şəhərində ifa etdi. Keçən əsrin ifaçılarından əfqanıstanlı hənəfi məzhəbinə mənsub olan Əbdürrəhim Sariban bu musiqini oxuyaraq şöhrət qazandı.. Bu musiqi dünya şöhrətli musiqiçi Sami Yusif, Əfqan muğənnisi Ariana Səid, iranlı Banu Pouran, Məhəmməd İsfahani və digərləri tərəfindən oxundu və sevildi. Həmçinin Azərbaycanda bu ifa “Axtarma məni” nəğməsi ilə Niyaməddin Musayevin repertuarında yer aldı və Azərbaycan xalqının sevimli musiqisinə çevrildi.

Mənbə : Seyid Rza Haşeminin mətn və tədqiqlərindən

Farscadan tərcümə etdi : Rəhim Əfəndi