Bakıda, Yasamal, Papanın, Kubinka, Sovetski adlanan ərazilər Dağlıların (Xızı Tatlarının) kompakt olaraq yaşadıqları yərdir.

Digər Bakı kəndləri, Balaxanı, Suraxanı, Maştağa, Digəh, Bilgəh, Buzovna, Novxanı, Fatmayı, Əmircan (Xilə), Zirə, Mərdakən və digər bir sıra kəndlər isə qdağlımi Tat kəndləridir.

Bugünün özündədə Balaxanı,Suraxanı və Xilədə (Əmircanda) Tatların bir çoxu öz ana dilini və öz milli kimliyini qoruyub saxlaya bilmişdir. Lakin əfsuslar olsun ki, yuxarıda adını saydığım digər kəndlərdə isə bir çox Tat öz ana dilini itirərək, nəticədə illər sonra asimilasiyaya məruz qalmışdır. Düzdür həmən ərazilərdə yaşayan insanlar özlərinə Türkəm dəmirlər ama yənədə Tat olmalarını bilmələri yaxşı olardı. Qdağlım zamanlarda Bakı və Abşəron Tatları Parsi adlanırdı. Bugün Tatların (Parsilərin) Azərbaycanda ki, tutumuna baxsaq görərik ki, bu millət, Azərbaycanın onurğa sütunudur. Yəni bu millət olmasa həqiqətən Azərbaycan musiqində, ədəbiyatında, şəiriyyatında, tarixində, mədəniyyətində, incəsənətində, bir çox boşluqlar məydana gələr. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Xızı Tatları – Dağlı, Bakı və Abşəron Tatları isə Parsi adlanır. Parsi adı halı hazırda dəmək olar ki, yox dərəcəsinddağlır. Bakıda əhalinin böyük qismini Parsilər (Tatlar) təşkil etməyinə baxmayaraq demək olar ki,bu addan istifadə edən yoxdur.

Dağlı adı isə, əsasən Xızı Tatlarına məxsusdur..Ermənistandan, Xızıya köçən bir sıra məcburi köçkünlər oldu əl arasında onlar Yeraz adlanırlar.. Xızıya köç edən Yerazların bir qismi məcburi köçkün adını öz üzərilərindən silib atmaq üçün, özlərinə Dağlı deməyə başladılar..Halbuki, Dağlı Xızıda yaşayana demirlər.

Dağlı, Xızı Tatlarını nəzərdə Tutan bir addır.

Dağlı adı sonradan o qədər məşhurlaşdı ki, bu ad Siyəzən, Şabran, və Xaçmaz Tatları arasındada yayılmağa başladı və nəticədə qəribə bir görüntü ortaya çıxdı. Halı hazırda, Siyəzən, Şabran, Xaçmazda, bir qrup insan özünə Dağlıyam dəyir bir qrup isə Tatam deyir. Halbuki, danışdıqları dili eyni dildir. Gündəlik olaraq eyni dildə danışıb söhbət edirlər lakin adı məsələsində ikiyə bölünürlər. Bundan əlavə, özünə həm Tatam həmdə Dağlıyam dəyən insanlarda var.

Bu sadəcə qısaca bir məlumat idi bu millətin adları haqqında…İndi keçək yenidən yuxarıda ki, söhbətə, Bakıda Kubinka, Yasamal, Papanın,Sovetski, əraziləri Dağlıların (Xızı Tatlarının) kompakt olaraq yaşadıqları ərazilərdir…Sovət dövründə vəziyyət tamam ayrı cür olsada indi biraz dəyişiklik var. Məsələn indi yad maşınlar Sovetski, Papanin, Kubinka,Yasamal ərazilərindən keçə bilir.

90-cı illərdə və ondan öncəki illərdə Sovetskiyə Papaniyə Kubinkaya yad maşınlar girə bilmirdilər.. Millətdə adətən bir birlik var idi: öz qapısının ağzında vəya öz məhələsində dayanan gənclərdən tutmuş, böyüklərə kimi, yad maşınların kəçməsinə manəyəçiliklər tördağlılirdi. Maşınlar saxlanılıb, maşının sürücüsü sorğu sual edilirdi. Bura magistral yol deyil. Keçəcəksən başqa yoldan keç get. Burda bizim anamız bacımız var. Bir daha burdan keçsən, maşın qarışıq səni yandıracayıq kimi ifadələr, sürücüləri vahiməyə gətirirdi.

Hətta bəzi hallarda maşın sürücüsü saxlanılıb sorğu sual dağlıləndə, ona birdaha burdan kəçmə dəyəndə, sürücü bunu ciddi qəbul etməyərək tin uşaqlarına deyirdi: siz kimsiniz ki mənə icazə vərmirsiz yolu keçməyə?! Sözünü dediktən sonra isə kimisi ya ölümcül döyülürdü, ya bıçaqlanırdı yada avtomobilinə və özünə xesarət vurub yola salırdılar. Əgər bir piyada, Papanının, Kubinkanın, Sovetskinin içindən keçsəydi ya gəlib orda dayansaydı ondan dərhal soruşardılar sən kimsən? Buralıya oxşamırsan kənardan gəlmisən…İlk və axırıncı dəfə olsun bu məhələdən kəçirsən kimi ifadələr işlənirdi.

Bugünün özündə artıq vəziyyət fərqli olsada. Akin yənədə bələ insanlar vardır. Çox uzağa gətməyək bir nəçə il öncə məşhur müğənni Faiq Ağayəv’i, Sovətski’də söyüş üstündə ağır dərəcədə bıçaqlamışdılar.

Məhlədən kəçən Faiq Ağayəv, yərli bir sakinlə mübahisə əttikdən sonra söyüş söymüşdü və söyüşü öz əvləri önündə əyləşən xanımlarda əşitmişdi bundan bərk qəzəblənən yərli sakin, nəticədə Ağayəvi, bıçaqlamışdı. Əfsuslar olsun ki, Faiq Ağayəvin başına bələ bir hadisə gəlmişdi şəxsən mən ona böyük hörmətim var.
Sayılıb səçilən müğənnilərimizdəndir.
Bugün Azərbaycanın ən dindar olduğu yərlərə baxsaq görərik ki, Bakı kəndləri ön plandadır.

Düzdür Bakıdan əlavə bəzi rəgionlarımızdada dindarlıq mövcuddur..Lakin Bakı kəndləri bu ənənəi illərdir yaşadır..Azərbaycan əhalisinin 98% müsəlmandır.
Bugün Bakı şəhərinin mərkəzində nəvar nəyox Yahudilər və Xristiyanlar narahat olmasın dəyə, Əzanın səsi kəsilib.

Azərbaycan höküməti bu yöndə həç öz qardaşı olan Türkiyədəndə dərs götürmür. Lakin Bakının mərkəzini çıxdıqda, Bakı kəndlərinin bir çoxunda məscitlər var. Mədrəsələr var. Əzan səsləri gəlir hər tərəfdən..Bu isə həqiqətən dini İslam olan bir müsəlmana ləzzət edir. Bakı kəndlərində Nardaranda, Balaxanıda,Xilədə (Əmircan), və digər kəndlərdə məscidlər var. Məscidlər ağız bagız dolur.
Ümumiyyətlə Tat milləti öz dinini səvən bir millətdir.
Bugün Azərbaycanda mən müsəlmanam dəyəndə, mən dinimi səvirəm dəyəndə, bir qrup təngriyə sitayiş edən, dinsiz panturkizm xəstələri, adama dəyirlər ki, ” Sən İranın Tulasısan ”.

Həmən bu insanların özləri və ailələri müsəlmandır Ramazan bayramında bir süfrə arxasında əyləşirlər. Allaha dualar dağlırlər. Lakin taa ki, kamputərin arxasında əyləşdilər. Dinini səvən insanlara İran tulası dəyirlər. İslam dini ALLAH tərəfindən göndərilmişdir. Nə ərəbindir nədə İranın.
Bu din hamımızın dinidir. Əğər müsəlmansansa, müsəlman kimi yaşa. Dindar olmasanda, namaz qılmasanda, fəxrnən müsəlman olduğunu söylə. Yox əğər sən öz dinindən utanırsansa, İslamı səvmirsənsə qəbul ətmirsənsə, onda başqalarını təhqir ətmə !
Dinivi dəyiş yaxavada bir xaç tax !
Bu dini söhbəti ona görə əttim ki, bax budur Tatlarin-Dağlılarin qəyrətinin mənbəyi..
Qanımızda var.
Hər millətdə oldugu kimi içimizdən 1,2 çürük çıxa bilər bu hər millətdə mövcuddur. Lakin əsas kəmiyyətdir. Çoxluqdur. Çoxluğumuzunda qəyrəti hərkəsə məlumdur.

Umid Əkbəri