(“Еще в 1538 г. появилась работа Гвилельма Постеллуса (1510– 1581) «De affmitatae linguarum» (А.А.Реформатский.Введение в языкознание, М.1996.с.206) ”

Həjdəminəni sasori orəxədə nemesə filisof Leybnits zıvonon bə miyon beşe tarixi teoriya, çe əvon qenealoji klassifikasiya soxtışe. Sovı bə ımon, Leybnits həmə zıvonon ğədimə yevreyə zıvoniku bə əməl ome bə həşəş jəy, ım teoriya xəto bey subutış karde. Həmonə sasori orəxədə yəndıku ənərımuz nemesə linqviston F.Bopp (1791-1862) iyən Y. Qrimm (1785- 1865), daniyavıjə alim R.Rask(1787- 1832) iyən rusə filoloq A.X. Vostokov (1781- 1864) muqayisəynə- tarixiyə metodi bınovırəşon noy. Nonzəminəni əsrədə co nemesə linqvist A.Şleyxer de muqayisəynə- tarixiyə metodi roy zıvonon qenealoji klassifikasiya iminə elmi bınəvırəş noy.

Zıvonon qenealoji lkassifikasiya – zıvonon bə i qılə xıyzon yaən bə qrup qırdə kardeye. Zıvonon de ıştə bə miyon beşey sərkaşi bə xıyzonon, bə qrupon, bə nimqrupon qırdə kardə bıən. Bə i qılə xıyzon iyən qrupədə bıə zıvonon ənkə i qılə zıvon bıə: navədə həmonə ə ənkə zıvon bə co-co dialekton poə bıə, çəyo ə dialekton ovcışon kardə, bə səbəsojə zıvon peqardən, çeəvonən ıştə dialektonışon bə miyon beşə, əvon har qılə ıştən bo ıştə ovcışon kardə, bə səbəsojə zıvon peqardən. Bə ım poə bıə iminə zıvoni ənkəzıvon votedən. Zıvoni qenealoji doy onoy metod jıqoye: qirəm 2 qılə, yaən vey zıvononədə umumi bə yəndı mandey hestebu , ım zıvonon bə i qılə qrup qırdə kardə bedən. Im qrupən, ıştə nubədə de co qrupon bə ico bə xıyzoni dılə qırdə bedə. Çı ımi subut bə qıləy qrupi aid bıə zıvononədə umumiyə morfemon, yəni rişon iyən affikson beye. Timsal:

Im faktən, ıştə nubədə, de i qılə qrupi aid bıə zıvonon arədə fonetik, morfoloji, sintaktikə rıçəyon(uyğunluqlar) bey subut kardə bedə. Çımi əks proses be əzıni, yəni jıqo be əzıni ki, zıvonon navədə yəndıku diəro bıən, peşo bə i zıvon qırdə bıən. Çumçıko zıvon ıştə bə miyon beşə arealədə mandəni. Çumçıko xəlqon, odəmon soron dəvarde-dəvarde nuə zəminon, nuə vıron bə dast vardedən, əyo ovaştedən. Iştə nuə jiyə vıronədə de çe ə vırə relyefi, təbiəti iyən c. kaşiyon anqıl, həmən de co zıvonon tovi çe əvon ıştən zıvon ovaxtedə (dəqeş bedə), həmonə zıvoni dialekt bə miyon beşedə. Əvonən, çoknəy votımone, bə səbəsojə zıvon peqardedən.

Linqvistika elmi zıvonon bə ım xıyzonon cobəco kardedə:
1. Hınd-avropa
2. Çin-tibet
3. Niqer- kordafan
4. Avstroneziya
5. Sami – hami
6. Dravid
7. Altay iyən co.

Əyən votey bə vırə eyəqıni ki, zıvonon tarixi neziəti, ıştəniyəti hejo de çe əvon coğrafiyə nezəti bərmala bedənin. Timsal, venqerə (macar) zıvon Hınd-avropa zıvonon eqırdədəye, mande, ıştən bə ım xıyzoni dair ni.
Linqvistikadə qırd kələntərə zıvonə xıyzon Hınd – Avropa zıvonon xıyzone. Im xıyzoni zıvonon ıştə bə yəndı anqıləti, avlodəti, ıştəniyəti bey bərməla nişon doydən. Hınd- avropa xıyzon bə 12 xolə cobəco bedə:

1. Hındə qrup
2. İronə qrup
3. Qermanə qrup
4.Slavyanə qrup
5.Romanə qrup
6. Baltikə qrup
7. Keltə qrup iyən c.

İronə qrup Hınd- avropa xıyzoni ironəzıvonon qırdə kardə bıə xoləye. Zıvonon bə ım qrupədə qırdə kardə bey əve ki, çı ım zıvonon ənkə i qılə zıvon bıə- əvən ğədiməironə zıvone. Yəni ğədiməironə zıvon ıştənən Hınd-avropa xıyzoni ənkəzıvon- hındavropa zıvoniku co bıə (esiyə). Ənkəş i bıə zıvonon xususiyəton bə yəndı mandən. Ğədiməironə zıvoniku (Əhəməniyon vaxtədə bıə nıvıştəyon zıvon, VI—IV ç.e.b) co bıə ironəzıvonon – miyonə farsi, parfiya zıvon, baktriya zıvon, saksi zıvonon,soqdi zıvon, xorəzmi zıvon iyən co – ıştəniyən navədə bə co-co dialekton poə bıən, peşo bə səbəsojə zıvonon peqardən. Bəzıne be ki, ımrujnə rujədə oko doə bıə vey dialektonən jəqo ovc bıkən,tazisə vardə bıbun, de soron bə səbəsojə zıvon peqardon.

İronəzıvon termini kali odəmon dəqijnidən. Əvon ım termini de farsi zıvoni (ovaxtonedən) dəqeş eğandən. Yodədə oqətey lazime ki, “ironə zıvon” voteyədə, çı İroni İslami Respublika rəsmiyə zıvon (farsi) ne, bə ironə qrupi aid bıə zıvononədə qıləyni nəzərədə qətə bedə. Bə ım qrupədə 87 qılə zıvon heste( ım aşmard kamişi tasıbine, çumçıko alimon i poə kali zıvonon səbəsoj, kali alimon ısətboy, çe əvon kom zıvonisə dialekt be votedən). Ironə zıvonon ıştəku kırniyəkəson bə Nezə Xəremədə, Miyonə Asiyadə, Avropadə, Pakistan iyən Qafqazədə jidən, çe əvon aşmard 200 millionisə veye. Bə ım qrup fars, tolış, tat, kırd, osetin, puştu iyən c. oko doə bıə, avesta, lidiy, parfiya, pəhləvi, azəri, skif iyən c. mardə zıvonon dairin. İroni zıvononən ıştə nubədə bə nıso – kobəsoni (юго – запад), xəşixuni – kobəsoni (северо- запад), nıso- xəremi (юго- восток), xəşixuniuni – xəremi (северо- восточные) co bedən. Tolışə zıvonən de kırdi, qurani, qiloni, mazendarani, tati, bəluci iyən c. zıvonon bə xəşixuni – kobəsoni nimqırupi daire.

Co – co qruponədə bıə zıvonon strukturadə bə yəndı mandəyon rast omə bedənin. Bə i qılə xolə dair bıə zıvonon bə yəndı həm de leksika, həmən de qrammatika nezin, nekini bə co qrupi zıvonon. Timsal, ironəzıvonon, bənəy Hınd – avropa zıvonon xolə, bə yəndı nezin, nekini, timsal de fransuzə zıvoni. Jıqo bıə holədə bə ımrujnə ruji omə rəsə, cərə alimon tədqiq kardə, ıştə ğurbinə sıxani votə kali nıvıştəyon vir səğandəmon.

Tolışə zıvoni ənkə zıvononədə qıləyniəyən“Avesta” nıvıştə bıə zıvone. “Avesta” tədqiq 16-minəni əsriku bino bey bərməlaye. İminə bəjən fransuzə orientalist B.Brisson, peşo T.Qayd, A. Dyuperron iyən co alimon “Avesta” səpe koşon kardə. 1827-minə sorədə Berlinədə E. Raski “ Zendə zıvoni iyən Zend-Avesta ğədiməti iyən sərisofəti” kitob beşe. Bı ım kitobədə Rask subut kardə ki, Avesta zıvon sanskritiku bə miyon oməni, çe əy vanqon bə ğədiməironə zıvoni vanqon (sədon) nezin. “Avesta” nekini bənəy fəlsəfi, elmi, dini, tarixi, mifoloji tono, həmən bənəy ğədimə zıvonşunasəti bırhoziyən bo linqvistə alimon vey şoğin (marağin) bıə. J.Darmsteter (1849-1894) nıvıştedə ki, avesta zıvon Midiya(Mədo) zıvon bıə, ısətnə zıvononədə i qılə tolışə zıvon çe əy xususiyəton ıştənədə oqətedə. De ım fikri alimon veyni rozi bedən. Bə “Avesta” əlifba iyən vokalizmon klassifikasiya vir səğandəmon:

Namə saiton Neytralə saiton Nığılə saiton
Barzə sədon i, ī; (į) {iią, ī} u, ū; (ų) {uuą}
Miyonə sədon e {e, ē} ə {ə, ə̄}; (ə̄ą) {ə̜̄} o {o, ō}
Nızımə sədon a, ā; ą, ą: (ą) ərə {ərə}; (ərə̜) {ərą}
å

Diftonqon:
• ai {aē}, (oi) {ōi}, (əi) {ə̅i, əuui}, āi
• au {ao}, (əu) {ə̅u}, āu (İ.K. Qarşin)

«Талышский язык отличается следующими характерными особенностями: большой краткостью слов, присшедшей вследствиии конечных слогов, выпадения ряда согласных(особенно rи d)в середине слов, отяжения гласных и т.п.; другой особенностью является большая неустойчивость в прoизношении гласных, при том не только неударяемых, но иногдаи ударяемых, которые чередуются друг с другом, при чем происходят чередование даже гласных разных категорий, напр., губного с негубным; третьей его особенностьтю является проводимые в некоторых словах ассимиляция гласных, которую, вероятно, следует прописать влиянию турецко-азербайджанского языка. Указанные черты позволяют думать, что талышский язык уже давно утратил первичную долготу гласных, которая в известной степени способствовала бы сохранению основной формы слов и в числа их слогов»(Миллер Б.В. Талышские тексты.Москва . 1930).

Yəni, çoknəy vindəmon, tolışə zıvonədə bıə sıxanon orəxnə hecon , sıxani miyonədə kali sədon(r iyən d) eqıniyən , kali sədon, diftonqon qin bıən. Həm bə təkyə eqıniyə, həmən enıqıniyə saiton sərost tələffuz bedənin; vanqon de tırkə-azərbaycanə zıvoni otəməy assimilyasiya bıə. Tolışə zıvon vanqon dırozəti vey vaxte qinış kardə, binim əvon, sıxanon sərostə forma, çeəy hecon aşmardi oəqəti (P.- D.M.).

Navədə əy votey lazime ki, sədo(vanq) coye, hərf co. Sədo, bənəy sıxani iyən cumlə, zıvoni sərvahidoənədə qıləye. Sədo ıştən mənəş ni, sıxanon bə miyonə vardeədə həşedə. Hərfon ısətboy, çe sədon nıvıştəyədə ğabul kardə bıə nışonən . De co sıxanon bıvotəmon, sədon qəpədə, hərfon nıvıştəyədə oko doə bedən. Tolışə zıvonədə kali sıxanonədə (qəpədə) U hərfi vırədə Ü sədo oko doy, de tırkə- azərbaycanə zıvoni otəməy bə miyon beşə, jıqo vərzış sə, ımi ğabul kardey bəbe. «Речевая деятельность имеет характер разнородный» (Ф. де Соссюр. Курс общей лингвистики/Русский пер. А.М.Сухотина, С.1933. с.42). Sədon bə miyon beşə çəmışon heste. Odəm har qılə sədo tələffuz kardeyro ıştə (qəpi ) nıtği orqanon oko doydə. Nıtği orqanon bə 3 vırə co bedən:
1.Şışon de bronxon sədo bə miyon beşeyrio lazim bıə həvo hozo kardedə.
2. Xırtədə (vanqi) sədo rəğon(səs telləri) ıştəni oşande səbin, vanqi beşə dıron iyən modulyasiyadə dəvardə həvon koməqi vanq (sədo) bə miyon beşedə.

3. Xırtə səpe lo – luk (udlaq), namə nəğ, qəvi dılə, çonə, zıvon iyən lıbuton- vanqi bə miyon bekardeyədə dastpoçəninə orqanonin. Zıvon iyən lıbuton curəbəcurə artikulyasiya kardedən, namə nəğ de zıvonəbandi ( əv ros beyədə bə vıni şə roy pebıridə, bəyji elaşkeyədə ım roy oj oqətedə) bə ico vanqon kom vırədə bə miyon beşey bərməla kardedən. Xırtə nəğ tanq ya hevuj be zınedə, demiyən kali sədon bə miyon beşeyədə dastpoçəninəti nişon doydə. Jəqonəy sədon labial, bilabial, labio- alveolyar, lbio- dental, koronal, dental, interdental iyən co bedən. Həvo şışon, bronxonku omedə, qəvi dılədə, de nıtği orqanon dastqətəti sədon bə miyon vardedə. Bə ım səbinon saiton iyən samiton bə miyon beşedən. Har qılə vanqi qəvi dılədə bə miyon beşə vırəş heste. Saiton bıbun, ya samiton. Əve az hejo votedəm: zıvon dəqiqə (sərisofə) elme. Zıvonədə bıə har qılə holi izahış heste. Sədon(vanqon) tələffuz kardeyədə de nıtğı orqanon dastpoçəninəti kali sədon zıvoni navədə , kali qılon miyonədə, kali qılon zıvoni peştədə, dandonon bınədə, de lıbuton dastpoçəti iyən co bə miyon beşedən. Kali saiton samiton, kali samiton saiton, çe əvon qəvi dılədə bə miyon beşə vırəku bə şıkırə, modifikasiya kardedən. Qəpi ruədə(поток речи) hiç xonəxo bə sıxani sərost tələffuz karde- nıkarde fik doydəni. Sədon, çoknəy bəyro rohəte, jəqo tələffuz kardedə.Yəni, timsal, samit sədo çe əy tono oko doə bıə saitə sədo ıştə həvəndisə vardedə.Bə ım holi zıvonşunasətiədə akkomodasiya votdən.
Assimilyasiya, akkkomodasiya, sədo eqıniey iyən təkyə şifahiyə zıvoni mij be səbin qəpədə bə jıqo holon rast omedəmon.

Qirəm vir səğandəmon, bəvindemon ki, tolışə zıvonədə de Ü oko doə bıə sıxanon veyni ya dı qılə hərfin, yaən bə təkyə(vurğu) eqınedənin. Dı qılə hərfinə bıə sıxanon, sıxan ni ki, navko dıroz bıən, soron, əsron bə əvonışon randə jə, kırt bıən. Linqvistika elmi dəqiqə elm bey, har qılə vanqi(sədo) qəvi dılədə ıştə vırədə bə miyon beşey aksioma, iyo ıştəni nişon doydə. Vindey bedə ki, jıqo sıxanon ıştə navkonə formadə beyədə, U sədo tono ya sonorə samiton (fonoloqiyadə sonoron bə ə sədon votedən ki, əvon be turbulentə həvo dastqətəti bə miyon beşedən), ya de vorə(incə) saiton oko doə bıən, yaən U sədo bıə heca bə təkyə(vurğu) eqınedəni. Beşək, Tolışə zıvonədə dıhərfinə leksemon hələ bə vey zıbudə otırniyəy ehtiyacış heste. Bə çe əvon nığıli şey, pəydo kardey, peşo zıvonədə oko doy ımrujnə zıvoni vey dəqeş bəkarde. (Lazimebu?)

Mande bə jıqo məsəlon ruşnə vardeyro bə kali sıxanon vir səğandəmon. Timsal: Mu, ru, lu, nun, sıxanonədə U hərfi de sonoron oko doə be səbin vorə (incə) bedə. Dukon, suluk sıxanonədə təkiyə bə dıminə heca eqınedə, əve iminə U bənəy Ü bə qəv vardə bedə (tələffuz bedə). Ru(y)ən, duə, Zu(y)ən, şukur, quluppə(qəflətən), dədulə, bərəvud tispirədə sıxanonədə qalinə U bə i reçədə vorə (incə) Ə sədo (əv bənəy Ü zıvoni navədə bə miyon beşedə) oko doə be səbin, ğalinə U vorə bedə ( linqvistikadə bə ım holi assimilyasiya votedən). Həmən bə ım tispirədə – dı qılə sait yəndı tono oko doə beyədə çe əvon arədə anqılkardə Y hərfi oko doə bedə. Y – sonore, zıvoni miyonədə bə əməl omedə, yəni bə saiton neze. Saiton Y sədo tono tələffuz kardeyədə, əvon vorə bedən.

De R sədo bə ico oko doə bıə sıxanonədə U bə Ü ovaşteyən şoğine: r de larzənə bə miyon beşə sədoye. Şışonku omə həvo qəviku beşeyədə zıvoni tık larzənə doydə, R sədo bə miyon beşedə.Bə ım vaxtədə zıvoni navədə bə miyon beşə Ü tələffuz karde, sıxan ni, rohəte, nekini zıvoni peştədə bə miyon beşə U. Timsal: rus, ru, ur, ruşnə, Urmiyə iyən co.

Bəs de sonoron oko nıdoə dıhərfinə leksemonədə U sədo bə Ü sədo çoknəy peqardedə? İyo votey lazime ki, ım sıxanon kırt bıən. Çe əvonku kali hərfon (vorə sait yaən sonorə samit) eqıniyən, mande ıştə otəməyışon(təsir) oqətəşone. Timsal: şuə sıxani peqətəmon. Çoknəy vindəmon, dı qılə sait yəndı tono omedən, vorə sədo qalinə sədo qordonidə. Vorə sədo eqıniyədəən (şu) sait bənəy qalinə saiti ne, bənəy vorə saiti tələffuz bedə: Ə kinə bə şu şə? Yaən zu sıxanədə sonorə Y eqıniyə, mande ıştə otəməyış ( qalinə sədo bə vorə sədo qordoniey) oqətə.

Az ım məqalə nıvışteyədə bə cərə zıvonşunasə alimon fonetika, fonoloqiya, vokalizm, konsonatizm iyən co barədə nıvıştəyon sənibəton virım səğande. Samiton iyən saiton yəndı tono çoknəy tələffuz kardəy barədə qeş – qeşi nıvıştəy bəbe. Mande, məsələ rişə i qılə sədon çoknəy tələdduz kardeyədə, çe əvon modifikasiyadə ni. İyo kali co işkilonən hestin. Tolışə xəlqi alimon, soyə odəmon ım holi bənəy dəsturi zıne, tolışə zıvonədə Ü nomədə hərf be ğabul karde, əy bə əlifba hərfon reçə dənoy ovardi ( de otovi) dı qılə bə yəndı anqıl bıə kaşiş heste:

1. Nıvıştəy nıbey. (Nıvıştəy nıbey əv ni ki, tolışə zıvonədə nıvıştəyon nin. Hestin. Nıvıştəy nıbey əve ki, tolışə zıvoni statusış bıəni, bə ım zıvonədə dəvləti strukturonədə koon bardə bıənin, sənədon nıvıştə bıənin. Demiyən jıqo, tolışon ıştə moə zıvoni noğo doəşone, bı ım zıvonədə qəpışon jə, folklorışon soxtə. Əlolon, nəğılon, əfsonon hovoz bıən, bə ımrujnə ruj omən beşən). Sıxanon, sərostədə dıroz bıə sıxanon, qəpədə rohət beyro, kırt kardə bıən. Qəpədə rohətəti səbin sıxanon kırt kardey normalə hole. Sədo çoknəy rohəte, jəqoən oko doyən normalə hole. Har xonəxo bəy rohət beyro U vırədə Ü okoş doə, çı qəv-bə qəv, əv jəqoən tobyəbətobyə ovaştə, har qılə nuəperəs ıştə yoliku jıqoş məsə, ımi sərostış zınə. Sıxanon, çe əvon soxtə, dırozə formadə bə çe əmə rujon ome benışe kaşi – tolışə zıvoni çandi çand soron nıvıştəy nıbekuye. Mande bə ımrujə ruji omə rəsə nımunonədə hiç qılədə ım hərf ni.

2. Co zıvonon otəməy.«Начиная с эпохи сельджуков, иранские языки Азербайджана стали, постепенно уступать свое место языкам тюркским. За два столетия господства сельджуков и хорезмшахов тюркские языки стали распространяться в Азербайджане, но все же язык местного населения «азери» оставался еще в общем употреблении. При монголах тюркские племена снова наводняли страну, и коренное иранское население постепенно стало численно уменьшаться, уступая место тюркам и принимая их язык». (Миллер Б. В. Талышский язык и язык азери. М., 1953.)

“ Yəni səlcuqon vaxti (XIəsriku, binim 40-minə soronədə əvon İron, Kırdiston iyən co zəminonışon qəte- D.M.) Azərbaycani ironə zıvonon ıştə vırə bə tırkə zıvononışon doy. Səlcuqon iyən xorəzmşahon vaxtədə- bə 200 sori- bınəynə azəri zıvon hələ oko doə bedəbe. Monqolon hurəci vaxti ( 1220 –minəni sorədə Çinqis xani ləşkər bə Xorasan, çəyo bə xəşixun-Tolış hurəcış karde- D.M) tırkə ğəbilon ijənən pevılo bin, bəvədə bınəynə ironə əjiyon de tırkon dılədə olığlyey iyən çe əvon zıvoni ğabul karde roy kamko bin (P- D.M)”. Bəle, ımrujnə rujədə tolışə zıvoni dairətiş nıbə Ü sədo bənəy hərfi ğabul kardey kaşi bı ım dı qılə kaşiyədəye. Həm de co zıvonon otəməy tolışə zıvon ıştə vanqon dırozəti, diftonqon qin kardəşe, həmən co zıvonədə bıə sədo oko doy bino bıə. Çə vaxtnə tırkə nıvıştəyə bırhozon omutə alimon, timsal, A.N. Kononov ğədimə tırkə vokalizmi bə 3 vırə cobəco kardedə:

1.Ojə saiton: a,ə
2.Bastə saiton: ı, i, ü
3.Miyonə ojə saiton: e, o,u.( А.Н.Кононов. Грамматика тюрских рунических памятников(7-9 века) Л.1980)
Kairjanov A.K. Bilqə Tonquki sıxanon edaştedə:
Tün udïmatï,
Küntüz olurmatï,
Qïzïl qanïm tökäti,
Qara tärim jügürti,
Isig küčig bärtun ök,
Bän özüm uzun jälmäg
Jämä ïttïm oq.

(Bə şəv çəşonım jəni, bə ruj omandənim, sıə xun iyən sityo akım ru bıə, ıştə zu bə ıştə millətim doə. Pərə ləşkəron dərom kardə- D.M.) Каиржанов А.К. Древнетюркские памятники и письменности: открытия и исследования//Введение втюркологию.-Астана: ЕНУ им. Л.Н.Гумилева, 2013.

Çoknəy vindəmon, tırkəzıvonə nıvıştəyonədə ım vanq (sədo) bənəy qrafema heste.Tolışə zıvonədə çe əy ıştəni vanqon (həmən hərfon!) qin be peş monqolon hurəci bino bıə. Çe əvonku sıxanon, de sıxanon bə ico sədonən bə tolışə zıvoni ovaştən. Çumçıko səlcuqon vaxtədə tolışə zıvoni ənkə azəri zıvon hələ oko doə bıə. Bı barədə jintono ijən qəp bəjemon.
“Сомневаться в том,что азери является диалектом иранским,конечно,не приходится”. (Миллер Б.В. Талышские тексты).

Şeyx Səfiəddin Ərdəbili (1252- 1334) de ıştə azəri zıvonədə nıvıştə şeeron cər bıə. Çe əy bə qiraminə Şeyx Zahidi çı tolışə zıvoni ənkə azəri zıvonədə nıvıştə şeeri vir səğandəmon:

Dılır kuhi sər əv dəndə nıbu,
Əşgır cui ki, vəryan band nıbu,
Helmır bağe şəriət mand zir an
Ruhır bazra bə pərvaz dənde nıbu

Mu əzəş-əzcə əv yan mande durim,
Əz cə əv yan xasan poşt zurim,
Dəhəşəm duş bə ərş o bə kursi
Sultan Şeyx Zahid çuvkam kuim.( Rəzzaq Xansuvarov. “Qədim Azəri dilinin yadigarı- talış dili, 2020)
( Bandi dıli çinqil bə çəş çidəni,
Şımə eşq ə honiey binim peş bedə,
Iştı helm obodiey dini çiməni,
Rufı qıləy pute avonsə şedə.
Az mande əzınim çəvonku diyəro,
Cımı zu, çımı qir əvonin, əvon,
Çımı am ostmoni aği sune, ro,
Sultan Zahid Çəvkanim çəvon.

(Peyəqordon Zabil Mədoj)

Çoknəy vindəmon, bı şeerədə çe əmə tolışon ısət qəpədə oko doə, əy bənəy hərfi bey iddo kardə sədo ni. Nıbu, durim, zurim, kursi sıxanon ısət tolışiə qəpədə, şifahi nıtğədə bənəy nıbü, dürim, zürim, kürsi oko doy bo şifahiyə qəpi (nıtğiro) normalə hole.

Jintono 19 – minəni əsri orəxədə Tolışədə qırdə kardə bıə kırtə mətnon (Ehsan Yarşater 1920-2018) edaştedəm:
Vaxti knyaz erənəli oməbe, mınış haşte: bə şımə zıvon sıxankə mınən bıvinım ki, şımə zıvon kom zıvone. Har çi ki, əv çımınku xəbəş qəte, mınən votme. Əv çımınku xəbəş qəte ki, ki çoko aşmardəyon, mınən aşmardime deto sa. Əv erənəl mınış haşte boşom çəy və. Əv çımınku xəbəş qəte komco bamandiş? Mınən votme ki, mıni murəxəst bıkənən(vadənən) çımı kə.

Dıvı jen hıst be, hırdəniro daveşon qəte. Şin bə əfəndi vırəku.Əfəndi votşe, “çiçiro oməyon ijən?”Votşone “çı hırdəniro davemon bəbe”.Im jen oqardşe votşe, “Im hırdən çımıne, həmmə zındə ım hırdən çımıne”. Co qılə oqardşe, votşe “Im dıvu(du) votedə, hırdən çımıne”.

Əfəndi votşe, ” Cəlladi vanq bıkənən bıdə ım jeni hırdəni dı poa bıkə, i paş bıdə ım jeni, i pa bıdə ə jeni.Cəllad ome.Jenondə i qılə, vaxti ki cəlladış vinde, binoş no bəme, votşe “çımı hırdəni məkışt”. Çə qılə jen hiç nibəme, hiçiş nıvote, ə jəqo vırədə be, diyə kardə be(nəvedəbe).

Əfəndi vaxti ki, vindeşe jenon i qılə bəmedə, zıneşe ki, hırdəni nənə əve.Hırdəni qətşe, doşe ım jeni, votşe, “Hırdəni nənə tıniş.Hırdəni bə kə bıbə”. Əfəndi votşe, ” ə jeni bıjən bıdə dıvu(du) nıvə(nıvoto).

Həsən Kajalıj be. Dıqlə bırəş(boli), se hovliş hıst be. İ ruji olatonış(hordmardon) tan kardeşe, tikəliş nun hardeşe, bilış bə dumoku(paşku) peqətışe, kəyku əv rəmə be. Hovliş parse(votşe) “Bə komrə şedəş?” Votşe “Mı şim bıvinim ki, bə doon ov ekardəme ya ne. Şim ijən peşo boməm, pəsi vəş bıdiə, şıtış bıduşə, qılvinə şıti tikə qırdə bıkəş bə pialə miyon. Tikəyən çaqlə(ərik) ijən sef bıçinış ta bə çımı oqarde. Votşone “Xeyli çok.Tınən oqardə vaxtiku tikə nemək bıstəniş.Kətto jiəni bıvotoş “ım şəvi boməmon şımə kə”.

Məmməd Həsəni mimizoə(ğohum) qələvon be. Sa pəs, penc zandəqo(maqo), ço qovoş, dıqləşən sıpəş hıst be, əve varq əçi rəmə nəhıre. Şəvon çado miondə əhəti.Har ruj subi əhəşti nomoji əvoti, pəsonoş əbarde bə ku.

Həsən Məmmədi roədə vindeşe. Votşe “xeyli vaxte az tınım vində nim, bə komrə şedəş? “Votşe “Mı şedəm bə şəhər, şıt ijən pənim hıste bahavatım.Im nunən ki, nənəm patəşe ıştıro vardəme.Məvuji hiçki bənə çəmə nənə-soti nun patdəni. Kətto votşe nun pate, kərov(ruyən) qəte, şal vate, qandım kuye, hırdəni şıt doy, paşmə rışte, olət (hordmord) şırte, lef-jigə jirakarde, bırz vıjne, qovə(don) arışte, viz arışte, vəjəm pust karde, niyə karde, ezım ance, məju eyvate, kuyə(putə) tumo karde həmmə bəbe Məmmədi nənəku umuto. Həsən votşe “çımı hovli nun pate vində niyon. Əgər vində bəyon nahaştin hiç kəs nun bəhə. Im şəvi boşəmon çəmə kə, ara ya paşara bəşeyon bə şəhər. ( Rəzzaq Xansuvarov. “Qədim Azəri dilinin yadigarı- talış dili, 2020)

Çoknəy vindəmon, detobə 19-minəni əsri tolışə qəpədə Ü nomədə hərf oko doə bıəni. Bəs 20-minə əsrədə bo Ü hərfi bə tolışə əlifba hərfon reçə dənoy dastpoçəninəti de çiçi anqıle?

Tolışon de azərbaycani tırkon vey ğədimə coğrafi, siyasi, iqtisadi nezətişon heste. Bə tolışə zıvon tırkə sıxanon, bə tırki tolışə sıxanon ovaştən. Vey şoğinə hole ki, tolışə zıvon çand əsron çı tırkə zıvoni otəməy tovış vardə, qrammatikaş (nıvıştəyış nıbe-nıbe!) ovoxtoniyəni . Mande leksemon bə co zıvon transfer beyədə, de ıştə sədoən vardedən. Timsal:

tırkiku bə tolışə zıvoni ovaştə güz (poz) sıxani peqətəmon. Im sıxan “Kitabi Dədə Qorqud” bırhozədə rast omə bedə, bo ısətnə azərbaycanə zıvoniro arxaike, oko doə bedəni. Mande tolışə zıvonədə ım sıxan, çandi çand əsron bə nav ovaştey bərməla nıbuən, i qılə sıxanədə mandə: quzəm ( pəsi pozə çulkiniyə bıə paşmə). Hamsuədə, nezədə jiyə xəlqi zıvonədə bıə hərfon, sədon məsey bə əvon pemujiyey, əvoni qirəvə bəcəğın oko doy bə adi qıləy holi peqardə. (Bə ım holi -tırkə zıvoniku bə tolışə zıvoni sıxan ovaştey, tolışə sıxanon vırədə tırkə sıxanon oko doy – ımrujnə rujədəən qavuyey bəzınemon. Sərostədə, ımrujnə rujədə tırkə zıvoni bə tolışə zıvoni otəməyış həniyən veye). Yodədə oqətey lazime ki, jıqo fakton de da soron, sasoron bə miyon beşedən. Yəni ım hol i rujədə bə miyon beşe əzıni. Im otəməy, yəni kali tırkə hərfon bə tolışə zıvoni dəvardey 20-minə əsrədə tikəyən zumand be. 1920-minə sorədə Azərbaycan SSR onoə bıə bəpeşt tolışə xəlqi ğıryətmandə sun Z. Əhmədzodə de kommunist partiya riyə barzə vəzifonədə koş kardə. Soveti hıkmət, 1920-minə soronədə SSRİ-ədə jiyə həmə xəlqon milli ovcbemoni əsas faktor peqətəşbe.

Timsal, Azərbaycanədə tolışon, taton, udinon, kırdon iyən co xəlqon milli kiyəti ovc kardə bedəbe. Im – İttifaqi həmə respublikaonədə bardə siyasətbe. Həmə milli iyən etnikə zıvonon bə sistem dənoy, çeəvon orfoqrafiya iyən qrammatika onoy təki saxtə problem bə miyonə beşəbe. Bə kom əlifba ovaştey məsələ bə qıləy xaosi vardəşbe bekardəşbe. Əve bolşevikon bəvədə bə latinə qrafikə ovaştin ki, bə kiril ovaştey milləton bənəy “rus kardey”(обрусение) bəçiye. Əve sovı ruson, bo həmə milləton iyən etnoson de latinə qrafika əlifba soxtə be. Bo Azərbaycanədə jiyə xəlqonro hakəzə. Soveti hıkmət , de milləton ovcbemoni i reçədə, ıştə idealoqiya pevılo kardeyro bə Z.Əhmədzadə, M.Nəsirli, Q.Ələkbərli iyən co tolışətobyəyinə, həmən səvodin, bə partiya iyən hıkməti zumandə bovəş bıə odəmon ehtiyacış hestbe. De partiya iyən hıkməti tovi, de Z.Əhmədzodə de M.Nəsirli bə ico bə vaxtnəni azərbaycani zıvoni onoə bıə əlifba əsasədə ıştə fəaliyətışon dəvom karde.

Məqsəd- milləti ovcbemon, besəvodəti arəku peqətey, həmə soveti idealoqiya pevılo karde be. Bə ım səbin, zıvoni tarix, çe əy ıştə xıyzonədə bıə de co zıvonoon analoqiya, təhlilon bardə bıənin. Bə ım barədə çap kardə bıə ədəbiyyati vir səğandə bıəni. Bə soronədə bə jıqo kaşiyon pape bey hiç vırəşən nıbe. Z.Əhmədzodə bəvədə, sərostədə, bo tolışə xəlqiro, bo çeəy ovcbemoniro həşəşe. Tolışə zıvonədə məktəbon, teatr , Lankonədə Tolışə pedaqoji texnikum oj kardəşe. Detobə 6-minə sinifi dərsə kitobon nıvıştə bıən. M.Nəsirli 1920-minə sorədə onoə bıə «Tolışə məholi omutə onemon»ədə de B.V. Milleri vindemonış kardə, peşo deəy bə ico Tolışədə elmiyə ekspedisiyon beşə, B.V.Milleri bə ico Tolışədə tədqiqat bardəşe, folklorə nımunon qırdə kardeyədə həşəşe. Milleri ıştə «Талышские тексты» əsərədə jıqo nıvıştəşe: «Степень фонетической точности моих записей определяется двумя моментами» 1. Тем,что не ставил своей задачей давать пофонемную запись. Этого я не мог сделать уже потому, что, kогда впервые приходится опубликовать материалы по языку еще очень несовершенно известному, малоисследованному подобно талышскому, коего лексический состав еще не выяснен, морфология и фонетика не разработаны, не изучены территоритальные говоры, не выяснена степеь двухязычия населения разных районов(как известно, языком значительного числа талышей является турецко-азербайджанский или, как его теперь принято называть, тюркский), одним словом, когда приходится проделывать черновую работу над языком, было бы преждевременно решать окончательно проблему его фонем и фиксировать для передачи каждой из них определенный знак. 2. Тем, что я не стремился с исчерпывающей детализацией выявлять в транскрипции все звуки талышского языка или особенности индивидуальной речи моих объектов…» (с.12).

Çoknəy vindəmon, Miller tolışə zıvoni hələ vey omutə nıbey bərməla nıvıştedə, votedə ki, jıqo qıləy vaxtədə vanqon barədə orəxnə sıxani vote məsuliyətinə koye. Yəni dəvardə əsri 30-minə soronədə tolışə zıvoni fonetika ənədə omutə nıbə, bəy,Milleri votəynə, tırkə- azərbaycanə zıvoni otəməy vey bıə qıləy vaxtədə Z.Əhmədzodə iyən M. Nəsirli ıştə fəaliyyətədə veyən bə tarixi nəığıli şe qirəvəşon bıəni. Im hiç bə məqsədi rıçəən ni. Sərməqsəd- Sovet hıkməti bə tolışə xəlqi nez bey, ıştə idealoqiya pevılo kardey bıə. Əve əlifba onoə bıə, de ə əlifba məktəbonədə dərson dəvordoniyə bıə, kitobon, rujnomon va doə bıən, teatrədə təmşon onoə bıən.

Z. Əhmədzodə həm tolışə zıvonədə şeron nıvıştəşe, həm dınyo ədəbiyyati sədəfon, həmən partiya iyən hıkməti bə milləti edaştə materialon bə tolışə zıvoni peqordoniyəşe.

“На пленуме ЦК Компартии Аз ССР ее первый секретарь Мир Джафар Багиров заявил: «Я думал, пора перейти от татского, курдского, талышского языков к азербайджанскому языку. Наркомпрос должен проявить инициативу, все они азербайджанцы» (И.Ш.Абилов. Репресированное талышеведение». ИА Regnum,2018.)․ Peşonə soronədə tolışə zıvoni tədqiqat, kitobon, rujnomon çap karde bə həşə jə bin. Qirəm bo tolışə xəlqi onoə bıə “mədəni muxtariyyət”dəboxtə bıə bənəbəy, çanədə linqvistə alimon, tarixəvonon peərəsin, zıvoni struktura, tarixi oəmutin, çeəy ovcbemoni roədə əhəşin, əlifbaən kolleqial formadə tazisə əvəyn. De həyfi ki, dəvardə əsri 30-minə soronədə bino bıə rostbemon ovcış nıkarde. Mande ə tadibəsə onoə bıə əlifba tolışə zıvoni tarixədə ıştə rizış noy.

Xanım L. A.Pireyko ıştə «Талышско-русский словарь» ədə, N.Məmmədov,co-co tolışə şairon iyən ənıvışton ıştə əsəronədə, soyə odəmon ıştə nıvıştəyonədə de bə 1928-minəni sorədə soxtəbıə əlifba peştipurəti ko bardəşone, ısətən bardedən. Əvon həni ım əlifba onoə bıə vaxti obyektiv iyən subyektiv aspekton səpe mandənin. Im, tadibəsətiku bə miyon beşə xəto, bə əmandə alimon əsəronən kuçış kardə. Təkrar kardəm ki, tolışə zıvon, ironəzıvone, azərbaycani zıvon- tırkəzıvon. Tolışə zıvon bə Hınd-avropa xıyzoni daire, azərbaycani zıvon- bə Altay zıvonon xıyzoni. Jıqo hol tati zıvondəən heste, çe əy kaşiyən tolışə zıvoni kaşiyədəye.

Bə tolışə zıvoni əlifba ım hərfon dənoy hiç qılə elmiyə sunış ni.Çumçıko ironəzınonon barədə nıvıştə bıə elmiyə nıvıştəyonədə bə ım qrafema vırə bey(иметь место) barədə rımuz ni. İronəzıvonə xəlqon bə dınyo pevılo bıən, bəvon co zıvonon otəməy bıə. Timsal, osetinə zıvon de çeçenon, kabardino- balkaron, qırciyon hamsuə be səbin, ım zıvonon osetinə zıvonədə ıştə rizışon noə. Kali alimon əy, həni bə Qafqazə zıvonon aid kardey laziməti votedən. Mande, osetinə zıvon ironəzıvone, yəni de əmandə ironəzıvonon i qılə ənkəku bə miyon beşə.

Demiyən jıqo, osetinə zıvonədə6 qılə sait heste : i, e, u, o, a, ə.Əfqanıstan iyən xəşixuni -kobəsonə (şimal-qərb) Hındıstonədə jiyə kuçəkə puştunon zıvon de veyə ğəbilon iyən xəlqon rəviyən. Im ğəbilon zıvonon bə puştunon zıvoni otəməyış bıə. Mande puştu zıvonədəən saitə hərfon ımonin: a, ə, o,u, e, i.Farsi zıvonədə: a, ə, o, u, e, i. Sokolova V.S ıştə «Очерки по фонетике иранских языков» kitobədə, Abdolazim Mohəmməd Hakimi «Фонетические транформации в активной лексике персидского языка» kitobədə iyən co ənıvışton əsəronədə Ü nomədə hərfi barədə rımuzon rast omedənimon. Bə əmandə ironəzıvonon vir səğandəmon:

Çoknəy binim, pentono votımone, zıvonon, bə ıştə xolədə bıə zıvoni nez bedən, nekini bə co xolədə bıə zıvoni. Im- qıləy dəsture. Həjdəminəni sasoriku jıqo dınyo qırd cərə alimon dəsturonışon onoə, zıvonon cobəco kardəşone. Tolışə zıvoni aid bıə xıyzoni -İronəzıvonon kamisə 5 həzo sinışon heste, hiç kəynə jıqo hərf bəvonədə bıəni, ısətən zıvonon hiç qıləyniyədə ım hərf ni. Tolışə zıvoni detobə vistminə əsri nıvıştəyonədə rast omə bedəni . Im ovcbemon ni, zıvoni nəsm kardeye. Qirəm ımrujnə rujədə əmə tolışə zıvonədə çe əy aid bıə xıyzonədə, çe əy ənkə zıvononədə, çeəy ıştəni detobə 19-minəni əsri orəxi nıvıştəyonədə nıbə hərfi be votedəmonbu, bo ımiro de dınyo cərə alimon rubəru nıştənin, çı ımi qıləy royrasti fonoloji hol ne, tolışə zıvoni dəstur be de elmiyə dəlilon bə əvon subut kardəninimon. Imruj “bəmı jıqo xoş omedə”, ya “ az çəşom okardə, jıqom məsə” kardey əbıni. Əmə bə ıştə moə zıvoni de ğurbi, dılisoxti rəviyəninimon. Zıvon qıləy coninə ofayəye. Zıvon bexıvand ni. Zıvon çe əmə ıştəni mol ni. Zıvon çe əy çand sasoron onoə, ovc kardə milləti sune.

Bə dast eqıniyə qirəvə oko doy, bə ıştə əhandon nəzər rosniyem pidə ki, tolışə zıvonədə( ijən de azərbaycanə zıvoni otəməy) dı qılə hərfi be- nıbe barədə şə tasıbonən rast oməm. Çı ımonədə qıləyni Ö, ə qıləyni G hərfiye. Ö tolışə zıvonədə ni, hiç oko doəən bedəni, ğurbinə tolışon əy çoknəy çe əmə zıvonədə bənəy hərfi bey votedən, bərməla ni.
G hərfiyən tolışə zıvonədə, bənəy co ironəzıvonon, ni. Çe əy bənəy sədo oko doə be holon rast omedəmon. Qirəm vir səğandəmon, bəvindemon ki, ım sədo vorə( incə) vanqo tono oko doə beyədə bə miyon beşedə. Timsal: qemıj, qevendən, qevə, qeze, qir, qin iyən co sıxanonədə zıvoni navədə bə miyon beşə vorə saiton (e, ə, i) zıvoni peştədə bə miyon Q sədo tono oko doy, tələffuz kardey saxt be səbin, Q sədo zıvoni navədə bə miyon beşə G sədo peqardedə. Qirəm vir səğandəmon, bəvindemon ki, bə ım holi Q sədo de zıvoni peştədə bə miyon beşə saiton (a, o, u,ı) bə ico oko doədə(qomuş, qard, Qırdəni, qulə) rast nibomemon. Imən qıləy royrastiyə hole, bə tolışə zıvoni əlifba, qrafika dairətiş ni.

Səkıştə:
Ü- фонема» (Миллер Б.В. Талышские тексты. Москва.Ранон.1930.стр.14).
Fonema- zıvoni fakte, ətrofi spesifika, əy tələffuz kardə individi nıtği apparatiku iyən co holonku bə şıkırə miyonə beşedə.De co sıxanon bıvotəmon, fonema hejo ıştə qıləy variantədə bə miyon beşedə, variantən, ıştə nubədə, zıvoni leksika fonədə bərməla bedə. Bo ımiro rusi zıvoniku timsal vardeyım pidə:

Молоко [мəлако:].Bə ım sıxanədə təkyə (vurğu) bə orəxnə heca eqınidə. İminə heca təkyəku diəro be səbin, de sonorə sədo(m) rohət oko doə bedə,yəni bə “ə” oqardedə.Dıminə hecadə “o”, bə təkyə nez bey səbin bə “a” oqardedə,əvən, çoknəy bəvoten, bə “ə” oqardeş “əpiy”, mande, bo ımi qirəvə ni, çumçıko təkyə bıə heca sədo zıvoni peştədə bə miyon beşedə. Zıvon, namə nəğ, təkyəynə vanqi bə miyon bekardeyro bə zıvoni peşti “roşon qətə”. Bə ım timsalədə “ə”- fonemaye.

Vistminə əsrədə tolışə xəlqi tırkəzıvonə xəlqi hamsuəti, tırkəzıvonə zıvonə keşvərədə jiyey tolışə zıvonədə royrasti oko doə bıə sədo bənəy hərfi ğabul karde vardəşe bekardəşe. Im tendensiya xətoye. Tolışə zıvonədə Ü,Ö, G nomədə hərfon nin, U iyən Q sədon akkomodasiya hol heste.

Oko doə bıə ədəbiyyat:

Абилов И.Ш. Репресированное талышеведение. ИА Regnum,2018.

Гаршин И.К.. Фонетика авестийского языка. Lexicons.ru.

Де Соссюр Ф. Курс общей лингвистики /Русский перевод А.М .Сухотина. С. 1933
Матусевич М.И. Ведение в общую фонетику. М. 1959; Речь. Артикуляция и восприятие. М.,Л. 1965.

Зиндер Л. Р. Общая фонетика и избранные статьи. 2-е изд. М.; СПб., 2007.

Каиржанов А.К. Древнетюркские памятники и письменности: открытия и исследования//Введение втюркологию.-Астана: ЕНУ им. Л.Н.Гумилева, 2013.

Кононов А.Н.. Грамматика тюрских рунических памятников(7-9 века) Л.1980.

Миллер Б. В. Талышский язык и язык азери.М., 1953.

Миллер Б.В. Талышские тексты. Москва.Ранон.1930.

Мохаммад А. Х .Фонетические трансформации в активном персидском языке. cheloveknauka.com. 2011

Реформатский А.А. Введение в языковедение, М. 1996

Соколова В.С. Очерки по фонетике иранских языков. М. 1950.

 Xansuvarov R.. Qədim azəri dilinin yadigarı- talış dili. Arqument.az. 2020.

Yashater E. ” Tati and Old Azeri language” 1987- Rəzzaq Xansuvarovi tədqiqat.

Diana Montgomeri