Tolışi zıvonədə “BƏ” çand mənədə oko doə bedə, bənə leksikə -qrammatikə omonimi qəpədə ve aktive. Məs:
Çəvon da sor bənav bə iyəndı zumandə məhəbbətışon bə. (s.15)
Fik bıdən, penə cumlədə 3 vırədə “BƏ” oko doəbıə: 1-nədə (bənav) sıxan soxtemonədə ıştirak kardedə. 2-nədə ( bə iyəndı) ismi səmtə holi ifadə kardedə, 3-nədə ( məhəbbətışon bə) “bey” (olmaq) koməqinə feli dəvardə zəmonədəy: (olmuşdur, olubdur): “bıə“ nıvıştə bəninbe, şifahiyə qəpiro “bə”ən votey-nıvıştey bedə.
Səkırt: I.

Umumən “bey” (быть // olmaq) koməqinə feli təfsirə forməyon orfoqrafiyə ( səhe nıvıştəy) cəhəto ( de sıxanon ico, yaən co nıvışte, sıxani tərkibədə “ı” nıvıştey, yaən nınıvıştey bə vey mıbohison səbəb bedə.
“Bey” koməqinə fel həm de nomon (ismon), həmən de felon oko doə bedə.
1) Məlume ki, bə feli sifəti əsasi + ə (icobıkə unsur) + “bey” (bıə) koməqinə fel+ çəyo umujə şəxsə şikilədə əlavə kardeədə nəqli iyən qəti dəvardə zəmon bə əməl omedə: Məs:
Təsdığədə: pot-cəmədə Həşədə: pot-cəmədə:

I.Az (bə siyahi) nıvıştə bıəm. Əmə nıvıştə bıəmon. (yazılmışam, yazılmışıq)
Az nıvıştə bıənim. Əmə nıvıştə bıənimon.
(yazılmamışam, yazılmamışıq)

II. Tı nıvıştə bıəş. Şımə nıvıştə bıəşon// bıəyon.(yazılıbsan, yazılıbsınız)
Tı nıvıştə bıəniş. Şımə nıvıştə bıənişon.
(yazılmayıbsan, yazılmayıbsınız)

III. Əv nıvıştə bıə. Əvon nıvıştə bıən.
(yazılıb(dır), yazılıblar.) Əv nıvıştə bıəni. Əvon nıvıştə bıənin
(yazılmayıb(dır), yazılmayıblar.)

2) “Bey” (olmaq) koməqinə fel bə nomon (ismon) əlavə beədə həminə mənzərə bə miyon omedə:
Təsdığədə, pot-cəmədə Həşədə, pot-cəmədə

I. Az hağ bıəm, Əmə hağ bıəmon
(acmışam, acmışıq) I.Az hağ bıənim. Əmə hağ bıənimon,
(acmamışam, acmamışıq)

II.Tı hağ bıəş, Şimə hağ bıəşon// bıəyon
(acıbsan, acıbsınız) II.Tı hağ bıəniş. Şımə hağ bıənişon// bıəniyon
(acmayıbsan, acmayıbsınız)

III. Əv hağ bıə. Əvon hağ bıən.
(acıb(dır), acıblar) III. Əv hağ bıəni. Əvon hağ bıənin.
(acmayıb(dır), acmayıblar)
Səkırt:II.
“Bey” koməqinə feli təzahur forməyon nıvışteədə dığətin bey lozime. Çumki “bey” bə sıxanon əlavə beədə həm hekayət, rəvayət məfhumi: ( tırkiyədə “idi, imiş”), həmən hərəkət, hol, əhvol məzmuni: ( tırkiyədə “olub, olmuşdur…) ifadə kardedə. Imən çe “bey” forməyon bə sıxani dəçkoney, yaən co nıvışteyku bə şıkrəy. Məs: Muqayisə bıkəmon:
1) Əməni bə ico biyə zumandə məhəbbətbə. ( idi)
2) Əməni bə ico biyə zumandə məhəbbət bə… (“bıə” nıvıştey səheye) (olub)
Səkırt: III.
“Bıə” koməqinə feli bə sıxanon dəçkoneədəən, co nıvışteədəən məxsusi dığət tələb kardedə ki, sıxani mənə sərrost ifadə bıbu. Ve zıvondoron “nıvıştə bıə” ne, “nıvıştəbə”… “nıvıştə bıəni” ne, “nıvıştəbəni”… “hağ bıə” ne, “hağbə”… “hağ bıəni” ne, “hağbəni” nıvıştey-votey səhe hesob kardedən, ıştənən jəqo oko doydən, həməykuən jıqo tələb kardedən… Əmma, boylion, anədə “bə, bə…” bıə vırədə qıləyən “bə” ziyod kardey, suni şikilədə bə zıvoni ziyodə omoniməti vardey, “zıvoni şələ qon kardey, heç insof ni…
Əlavə misalon:
İbadi Musa nomədə qıləy merd bə (s.6) (?)
Çə merdi istedodış bə (s.6) (?)
İbadi i qılə zoəş bə (s.6) (?)
İbadi Musa həmən çokə tifanqəvon bə (s.6) (?)
Məktəbış çok handə, səvodin bə (s. 9) (?)
Merdi çı əhvolədəş faməy ki, çiçsə bə. (s.26) (?)
Kinə, ıştı sə xərob bə , çiçe? (s.27) … (?)
SƏKIRT. IV
Feli soyə lozim, vocib, şərt şiklon , həmən çəvon kaxtə təfsirə formononədə “bey” feli BIƏ bınə (əsasi) BƏ nıvıştey çanə səheye? Dığət bıkən:

1) bıəninim, bıəniniş, bıənine… (olmalıyam…)
Bıəninnim, bıəninniş, bıəninni… (olmamalıyam…)
Bıənin nıbim, bıənin nıbiş, bıənin nıbe… (olmalı olmadım…)
2)bıəbəym, bıəbəyş, bıəbəy… (olsaydım…)
bıənəbəym, bıənəbəyş, bıənəbəy…(olmasaydım…)
3)bıəm, bıəş, bıə, bıəmon, bıəşon, bıən (olmuşam, olmuşsan//olubsan, olmuşdur//olubdur: olmuşuq, olmuşsunuz//olubsunuz, olmuşlar//olublar
…
*
Tolışi zıvonədə felforməyon ofəyəvonədə 3 prefiks vey aktive: bə-, bi-, ə-;
Bə- (navsıxan) soyə vəomə zəmoni bə co vardedə. Vəomə zəmon jıqo formulə bedə:
bə- (navsıxan)+ məsdəri bınə (feli əsas) + şəxsə şikilədəyon =soyə vəomə zəmon. Məs:
Təsdığədə, pot-cəmədə

Zabil Madoj, [28.05.21 12:54]
Həşədə, pot-cəmədə:
I. Az bəvotem, bəqətem, bərəxem
Əmə bəvotemon, bəqətemon, bərəxemon.
(deyərəm//deyəcəyəm…) Nibəvotem, nibəqətem, nibərəxem.
Nibəvotemon, nibəqətemon, nibərəxemon.
(demərəm//deməyəcəyəm…)
II. Tı bəvoteş, bəqəteş, bərəxeş.
Şimə bəvoteşon, bəqəteşon, bərəxeşon.
(deyərsən //deyəcəksən…) Nibəvoteş, nibəqəteş, nibərəxeş.
Nibəvoteşon, nibəqəteşon, nibərəxeşon.
(deməzsiniz//deməyəcəksiniz…)
III. Əv bəvote, bəqəte, bərəxe.
Əvon bəvoten, bəqəten, bərəxen.
(deyər//deyəcək(dir)…
Nibəvote, nibəqəte, nibərəxe.
Nibəvoten, nibəqəten, nibərəxen.
(deməzlər//deməyəcəklər…)
*
Vəsədə votıme ki, “BƏ” tolışi zıvonədə bənə leksikə-qrammatikə omonimi ve aktive:
A.) Həm leksikə vey mənəninə sıxane: Bə– yəni dəşemonə-beşemonə vırə. Məs: kəy bə, kumə bə, kə-bə…

Bə (bıə)-yəni patə mənədə.Məs. xorok bə (bıə)
C.) Həmən bənə navsıxan, prefiks, suffiks, unsur, şikilədə qrammatikə məğomonış veye:
1) Sıxan soxtemonədə məhsuldore: Məs:
Bənav, bəyəndı – peyədə misol doəme. (s.15) (zərf)
Bəpe, bəji –Vo qa bəpe, qa bəji bəqıniye. (Y.s.) (zərf)
Bəbe- Bəbe ki çəmə məhəbbəti roədə co pojənəti nıbu (s.15) ( ədat)
Bəpeştə- İ sor bəpeştə bəştə oməym (Ş.n.) (peşsıxan)
Bəro//bəyo- Bəro ve pidəme tı. Çiysə doənibiş, bəyo oməym (Ş.n.) (Dəbastın)
Bəsə- Kert bəsə jəme-oqardim.(Ş.n.) (zərf)
Bəsəpo- Bəsəpo mandəbim, bandon seyr kardəbim. (Ş.n.) (zərf)
Bəico//bəivrə//bəvırə//bəkovrə. Bəico nəvemon, bəivrə qardimon, bəvırə nırəsimon. Bəkovrə şimon, bə lələ rast oməymon. (Ş.n.) (zərf)
Bəiyəndı//bəyəndı- Bəiyəndı peştıpur bimon, bəyəndı nıqınimon.(Ş.n.) (zərf)
Bəiqəv- Bəiqəv damə be, çe obru səşe mı. (Ş.n.) (zərf)
Bəisə- Bəisə peşe bə bandi sə (Ş.n.) (zərf)
Bəçəş- Nurəhmədi “bəçəş” votışe (s.18) (etiket)
Bəkəs- Damə bəkəsi qıy peştiku bıreydən ( s.24) (əvəzəkə)
Bəştə- Bəyştən bışən bəştə kə, əmə hanıvedəmon. (s.9) (əvəzəkə)
Bəmə//bəçəmə- Bunim bəçəmə sə çiç omedə. (s.10) (əvəzəkə)
Bəmı- Ha siyo çıxom, bəmı i kup ğızıl bıdə. ( s.11) (əvəzəkə)
Bəçəvon- Tı hələ mını bəçəvon huzurən bekarde? (s.18) (əvəzəkə)
Bəvon- Kom tərəfi cəvobış doy, bəvon koməq bəkam. (s. 18) əvəzəkə)
Bəçəy- Jen sıre-sıre beşe bəçəy və (s.26) (əvəzəkə)
Bəke- Əmə bəke, şımə bəke? (Ş.n.) (sıvolə əvəzəkə)
Bəy//bəvi- Həsəni bəy votışe: Coni tı, coni Əğərəzi Əbu (Y.s.) (işarə əvəzəkə)…
Hoçbəhoç, kəbəkə, sorbəsor- Deyəndı hoçbəhoç bin. (s.19) (zərf)
Səkıştə.V
Bə səfə bətı votıme ki, bə ro i kərəən bəqıneş. ( s.20) In cumlədə oko doə bıə “bə səfə”, “bə ro” sıxanicobəyon fik bıdən. İyo”bə” — diyəroədə bıə conəvə nişo doyro işarə əvəzəkə vırədə oko doə bedə. Əslən jıqo bıə: Bə+ə səfə; bə+ə ro, yəni “ə” əvəzəkə vəynə “bə” navsıxan əlavə kardə bıə. (İyo “ə” dıroz votə bedə)
Eynən “bı səfə”, “bı ro” sıxanicobəyonədə “bı” tərəfo sinkretikə (sintezə) hol ıştəni nişo doydə: yəni (bə+ı =bı) Kali şivonədə ın sıxanon “bın səfə”// “bın ro”… formədə votə bedə, (yəni bə+ın=bın) Məs: Bə koədə //bı koədə // bın koədə xəy heste.(Ş.n.)
2) Peyədən votə be ki, bə navsıxani əsasinə funksiyə ismi səmtə holi (vinitelnıy, yönlük) ifadə kardeye. Məs:
Har kujə odəmon bə i vırə //bə ivrə qırdə əbin (s.6)
Odəmi bə heyrət vardedə ( s.6)
Bə rəhmət şə kəsonədə qıləybe (s.6)
Bə kə omedəbim (s.7)
Nuni bə vəjələ, vəjələ bə nuni rosne nəzıni (s.10)
Dəçkeyədə mıni ki bığando, az bəy bə şu bəşem (s.19)
3) Hərəkəti idomə, prosesi dəvomi ifadə kardedə. Məs:
Iştən bəştə bə qəpe. (s.10)
Doy bəşədə pərəndə balon bə cirisk-ciriskin. (s. 20)
Dokuə de doy bə canqe. Şonəpəpu bə vanqe. (Ş.n)
4) Ko, pişə, məşğulət ifadə kardedə. Məs:
De Məmərzo Şabani əşi bə tifanq.(s.6)
Yolə merdon əşin bə mıvəvo (s.7)
Merdon əşin bə canq.
5) Hərəkəti icro bıə vırə, ədresi nişo doydə: Məs:
Ve bınəvoş bo mişqini, rast bəqıneş bə rışqıni ( Y.s)
6) De milləti- xəlqi nomon oko doə bedə, çəy zıvoni ifadə kardedə, zərf məfhumi doydə:
Bə tolışi qəp bıjən, bə urusi peqordın. (Ş.n.)
7) Mıəyyən obyekti (conəvə) səpe ko şe nişo doydə: Məs:
Asbon bə nal kardeədə muçəkonən ıştə lınqon rost kardışone (Y.s.)
Qa bə nal jəydə, qa bə mex. (Y.s.)
Bə kali xəbəron əlavə beədə, ibemon ifodə kardedə: Məs:

Tojə tomon bə nome. (Ş.n.)
9) Bə zəmon məzmuninə sıxanon əlavə beədə zərf bə əməl vardedə: Məs:
Sukon bə şəv handedə. Bə şəv-bə ruj bə koye.(Ş.n)
Bə səkıştə boəmon: Tolışi zıvonədə bənə: de, çe, bə, bo, be, bi, ə … həm luğəviyə, həm qrammatikə mənə ifadə bıkə omonimə sıxanon (prefikson, suffikson, unsuron, şikilədəyon) hestin ki, çəvon məğomon çok zıney, har məğomi çəy vırədə oko doy lozime. In məqalədə əncəx “Bə” barədə ıştə muşahidon-mulahizon nıvıştıme, umum heste ki, əmandəniyon həxədəən bınıvışt bəbe.
Oko doəbə ədəbiyot:

1) A. Bayrami, “Qəncinəti əndozə”, B-2008
2) Ə. Sadıxzodə. “Talış dilinin qrammatikası”, S.Peterburq, 2002
3) Ə. F. Fərmoni. “Tolışi-tırki luğət”, B- 2011
4) Ə.F. Fərmoni. “Talış dilinin qrammatikası” (elektron variant)
5) “Nəğılon”, B-2004 ( səyfə nişo doəbə misolon ım kitobo peqətəbə)
6) “Yolon sıxan”. B- 2014

Muəllif: Allahverdi Bayrami.

(Məqalə Ethnoglobus.az saytədə hande bəzıneşon. Əyo kali texnikiyə səhvon şeyro sənibəton nome ıştə profilədə. Muəllif)